قوله تعالى: «و اضْربْ لهمْ مثلا رجلیْن» یعنى لابى جهل و لاخیه الحرث ابنى هشام بن المغیرة بن عبد الله بن عمرو بن مخزوم حین اسلم الحرث و ثبت ابو جهل على کفره. و قیل هما اخوان من اهل مکة احدهما مومن و الآخر کافر و اسم المومن ابو سلمة عبد الله بن عبد الاسد بن عبد باللیل زوج ام سلمة قبل النبی (ص)، و الآخر کافر و هو الاسود بن عبد الاسد میگوید مثل زن این دو برادران را بآن دو مرد که در روزگار پیش بودند.
زجاج گفت جهودان گفتند مشرکان مکه را که محمد را پرسید بر سبیل امتحان از قصه آن دو مرد که در زمان پیش بودند، این آیت بجواب امتحان ایشان آمد: «و اضْربْ لهمْ» اى للذین سألوک عن ذلک امتحانا اى حدثهم بما فى مثله العبرة ایشان را بگوى قصه آن دو مرد که در مثل آن قصه عبرتست اگر عبرت مىگیرند: دو برادر بودند در بنى اسرائیل یکى مومن نام او یهودا، دیگرى کافر نام او قطروس، همان دو برادرند که در سوره الصافات وصف ایشان گفته: «قال قائل منْهمْ إنی کان لی قرین، یقول أ إنک لمن الْمصدقین».
دو برادر بودند هشت هزار دینار از پدر میراث برده هر یکى چهار هزار دینار، قطروس رفت و بهزار دینار بستانى خرید و آن را عمارت کرد و نیکو بپرداخت، یهودا در مقابل آن هزار دینار بدرویشان داد و گفت: اللهم ان کان فلان قد اشترى ارضا بالف دینار فانى اشترى منک ارضا فى الجنة بالف دینار بار خدایا اگر او بستانى خرید بهزار دینار من از تو بستانى مىخرم اندر بهشت بهزار دینار که بصدقه دادم. قطروس بهزار دینار دیگر خانهاى بنا نهاد و در آن غرفهها و منظرهها بساخت، یهودا هزار دینار دیگر بصدقه داد بدرویشان و گفت بار خدایا مرا خانهاى در بهشت مىباید از بهر من خانهاى در بهشت بساز. قطروس زنى بخواست و هزار دینار مهر وى کرد، یهودا هزار دینار دیگر بخرج درویشان و یتیمان و پیر زنان کرد و گفت بار خدایا این مهر زنان بهشتى است که تو مرا نام زد کنى. قطروس هزار دینار دیگر که مانده بود بچاکران و خدمتکاران و لباس و تجمل خویش خرج کرد، یهودا نیز هزار دینار دیگر که باقى مانده بود بر ارباب حاجات تفرقه کرد و از خداى تعالى لباس و تجمل بهشتى و غلمان و ولدان جاودانى بخواست.
پس بروزگار یهودا درویش گشت و اختلال حال و اضطرار او را بر آن داشت که نیاز خویش به قطروس برداشت و از وى چیزى خواست، قطروس گفت: ما فعل مالک فقد اقتسمنا مالا واحدا فاخذت شطره و انا شطره آن مال را چه کردى نه هر دو برادر بودیم و مال بهم قسمت کردیم؟ یهودا گفت آن همه بصدقه بدرویشان دادم، قطروس گفت: ائنک لمن المصدقین آرى تو مال بصدقه دادى اکنون آمدهاى و از من میخواهى، اذهب فو الله لا اعطیک شیئا فطرده. اینست که رب العالمین در بیان قصه ایشان گفته: «جعلْنا لأحدهما جنتیْن» اى بستانین، «منْ أعْناب و حففْناهما بنخْل» اى جعلنا النخل محیطة بهما. و قیل «حففناهما» جعلنا حفافیهما اى جانبیهما نخلا، «و جعلْنا بیْنهما زرْعا» یعنى جعلنا حول الاعناب النخل و وسط الاعناب الزرع.
«کلْتا الْجنتیْن آتتْ أکلها» اى اعطت ثمرها و ادت ریعها تاما اى کل واحدة منهما، فلذلک لم یقل آتتا، «و لمْ تظْلمْ منْه» اى من اکلها، «شیْئا» اى لم ینقص مما عهد، «و فجرْنا خلالهما نهرا» اى شققنا فى المکان المتخلل بینهما جنب الزرع اخبر الله سبحانه و تعالى عن اتصال عمارتهما و کمال تأدیة حملهما من نخلهما و اعنابهما و اخبر ان شربهما کان من نهر جار و هو من اغزر الشرب.
«و کان له» اى لصاحب الجنتین، «ثمر» بفتحتین قراءة عاصم و یعقوب بروایة روح و بن حسان و کذلک: «و أحیط بثمره» على انه جمع ثمرة کبقرة و بقر و المعنى کان له من النخیل و الاعناب ثمر کثیر، و قرأ ابن کثیر و نافع و ابن عامر و حمزة و الکسائى: و کان له ثمر و احیط بثمره بضم الثاء و المیم فیهما، وافقهم رویس فى «و أحیط بثمره» و الثمر صنوف الاموال من الذهب و الفضة و غیرهما، یعنى و کان له مال سوى الجنتین، و یجوز ان یکون جمع ثمار ککتاب و کتب و یجوز ان یکون جمعا لثمرة کبدنة و بدن و خشبة و خشب و یجوز ان یکون واحدا کعنق و طنب، و قرأ ابو عمرو وحده ثمر و بثمره بضم الثاء و تسکین المیم فیهما جمیعا و الوجه انه مخفف من ثمر بالضم على اى وجه یحمل علیه، و الثامر الرجل الغنى و الثامر الشىء الکثیر، قال الشاعر:
ایاک ادعو فتقبل ملقى
و اغفر خطایاى و ثمر ورقى
اى کثر ابلى و غنمى، «فقال لصاحبه» المومن، «و هو یحاوره» اى یراجعه فى الکلام مشتق من حار اذا رجع، مراجعت در سخن میان ایشان آن بود که قطروس بجفا و زشتى با وى مىگفت که مال را چه کردى؟ و کجا بردى؟ و چرا از دست بدادى؟ تا چنین درویش و درمانده گشتى، وى مىگفت مال در وجوه خیرات و صدقات خرج کردم، از پیش خویش فرستادم تا فردا بثواب آن برسم، قطروس گفت: مال خویش ضایع کردى بظنى محال و بعثى و ثوابى که نخواهد بود، اکنون من از تو افزون ترم بمال و انبوهترم بخدمتکار و یار، اینست که الله تعالى گفت: «أنا أکْثر منْک مالا و أعز نفرا» یعنى انا ذو مال کثیر و نفر عزیز، العزة ها هنا هى الکثرة و النفر الخدم و النفیر الاعوان، منه قوله تعالى: «و جعلْناکمْ أکْثر نفیرا» اى خدما و خولا، آن گه دست برادر مسلمان گرفت و او را در آن بستان خویش برد از روى مفاخرت تا بوى نماید آن عمارت و زراعت و درختان و ثمار، اینست که رب العالمین گفت: «و دخل جنته» وحد الجنة لاتصال کل واحدة منهما بالآخرى، «و هو ظالم لنفْسه» اى کافر بربه، قال النابغة: الحمد لله لا شریک له من اباها فنفسه ظلما، «قال ما أظن أنْ تبید» اى تهلک، «هذه» الجنة، «أبدا» انکر ان الله یفنى الدنیا و ان القیامة تکون.
«و ما أظن الساعة قائمة» کائنة، «و لئنْ رددْت إلى ربی» نشرت بعد موتى الى ربى، یعنى ان یک بعث و دار اخرى کما زعمت، «لأجدن خیْرا منْها» اى من جنته، قرأ ابن کثیر و نافع و ابن عامر: «خیرا منهما» بزیادة میم للتثنیة، و الوجه انه على تثنیة الجنتین المذکورتین فیما تقدم من قوله تعالى: «جعلْنا لأحدهما جنتیْن، کلْتا الْجنتیْن». و قرأ الباقون: «خیْرا منْها» بغیر میم و الوجه انه على الانفراد لتقدم ذکر جنة مفردة فى قوله تعالى: «و دخل جنته» فافراد الضمیر یرجع الیها، «منْقلبا» اى انقلابا. و قیل موضع انقلاب یقول کما اعطانى و اکرمنى فى الدنیا یعطینى فى الآخرة و یکرمنى هناک، این همانست که عاص وائل گفت خباب أرت را: «لأوتین مالا و ولدا».
«قال له صاحبه» المسلم، «و هو یحاوره» هذه المحاورة کنایة عن الصلابة فى الدین و شدة الصریمة و ترک المبالاة فى الله، آن برادر مسلمان گفت از قوت ایمان و یقین و صلابت در دین: «أ کفرْت بالذی خلقک» یعنى اباک آدم، «منْ تراب ثم منْ نطْفة» اى خلقک من نطفة ابیک فى رحم امک، «ثم سواک رجلا» جعلک معتدل الخلق و القامة ذا عقل و تمییز، ثم جهلت امر الاعادة و لم تستدل بالمبدإ على المعاد.
«لکنا» بالالف فى الوصل قرأها ابن عامر و رویس و ابن حسان و قرأ الباقون و روح بغیر الف فى الوصل و اتفقوا على الوقف بالالف و اصل الکلمة: لکن انا فحذفت الهمزة طلبا للخفة لکثرة استعمالها و ادغمت احدى النونین فى الأخرى و اثبتت الف لکنا کما اثبتت فى الوقف على لغة من یقول انا بالالف فى الوقف و الوصل، «هو الله ربی» القول ها هنا مضمر معناه: لکن انا اقول هو الله ربى، «و لا أشْرک بربی أحدا».
«و لوْ لا إذْ دخلْت جنتک» لولا ها هنا للتحضیض و یختص بالفعل اى هلا اذ دخلت جنتک، «قلْت ما شاء الله» اى ما شاء الله کان فهو رفع بالابتداء و الخبر مضمر. و قیل معناه الامر ما شاء الله فیکون المبتدا مضمرا و المعنى الامر بمشیة الله، «لا قوة إلا بالله» لا یقوى احد على ما فى یدیه من ملک و نعمة الا بالله. و قیل هى معاذ من لقع العین، و فى ذلک ما
روى انس ان النبی (ص) قال من رأى شیئا فاعجبه فقال ما شاء الله لا قوة الا بالله لم یضره.
و قال (ص): من اعطى خیرا من اهل و مال فیقول عند ذلک ما شاء الله لا قوة الا بالله لم یرفیه ما یکره، فهذه الآیة توبیخ من المسلم للکافر على مقالته و تعلیم له ما یحب ان یقول، ثم رجع الى نفسه فقال: «إنْ ترن أنا أقل منْک مالا و ولدا» انا فى الآیة عماد فلذلک نصب اقل.
«فعسى ربی» فلعل ربى، «أنْ یوْتین» فى الآخرة او فى الدنیا، «خیْرا منْ جنتک و یرْسل علیْها» اى على جنتک، «حسْبانا» عذابا، «من السماء» یرمیها به من برد او صاعقة. قال ابن عباس: «حسْبانا من السماء» اى نارا، و قیل قضاء من الله یقضیه. قال الزجاج: الحسبان فى اللغة الحساب لقوله: «الشمْس و الْقمر بحسْبان» فالمعنى و یرسل علیها عذاب حسبان و ذلک الحسبان حساب ما کسبت یداک، «فتصْبح صعیدا زلقا» الصعید التراب، و قیل وجه الارض و الزلق المکان الذى لا یثبت علیه قدم بل تزل عنه. و قال الزجاج الصعید و الزلق الطریق الذى لانبات فیه. و قیل الزلق الخراب، و المعنى یصبح جنتک هذه ارضا ملساء لا شیء فیها قد ذهب ما فیها من غرس و نبت.
«أوْ یصْبح ماوها غوْرا» اى غابرا ذاهبا فى الارض لا تناله الایدى و الرشاء، الغور مصدر وضع موضع الاسم کما یقال رجل نوم، «فلنْ تسْتطیع له طلبا» لا یتأتى منک طلبه، و قیل لن تستطیع رد الماء الغائر، و قیل لن تستطیع طلب غیره بدلا منه.
«و أحیط بثمره» اختلاف قراء درین کلمت و شرح قرءات و وجوه آن از پیش رفت، «و أحیط بثمره» اى افسدوا هلک، کقول یعقوب لبنیه: «إلا أنْ یحاط بکمْ» اى الا ان تهلکوا، «فأصْبح» اى الکافر، «یقلب کفیْه» یصفق بیده على الأخرى و «یقلب کفیْه» ظهرا لبطن، «على ما أنْفق فیها» اى علیها، «و هی خاویة على عروشها» اى وقعت الحیطان على الأبنیة و الشجر، و قیل «خاویة على عروشها» کنایة عن الخراب، «و یقول یا لیْتنی لمْ أشْرکْ بربی أحدا» تمنى انه کان غیر مشرک حین لم ینفعه التمنى.
«و لم یکن له فئة» بالیاى قرأها حمزة و الکسائى لتقدم الفعل علیه، و قرأ الباقون بالتاء لان الفئة مونثة لفظا اى جماعة و المعنى لم ینصره النفر الذى قال فیهم مفتخرا و اعز نفرا، و الفئة الجماعة تکون ردا للعسکر یفیء الیها اللاجى، و قیل هى جماعة فى تفرقة، «و ما کان منْتصرا» اى بنفسه لم یقدر على دفعه و لا له اعوان نصروه.
«هنالک» اى فى تلک الحال یعنى یوم القیامة، «الْولایة لله» بکسر واو قراءت حمزه و کسایى است مشتق از والى، اى الله منفرد بالملک و السلطان یومئذ، پادشاهى و فرمان روایى آن روز الله تعالى را راستست و درست، باقى «الْولایة» بفتح واو خوانند مشتق از ولى و مولى، و معنى آنست که یارى دادن و بکار آمدن و بمهربانى باز آمدن خداى را جل جلاله راستست و درست، و گفتهاند که از موالاتست یعنى: یتولون الله یومئذ و یومنون به و یتبرءون مما کانوا یعبدون، «الْحق» برفع قراءت ابو عمرو است و کسایى على انه صفة للولایة یعنى که ولایت الله تعالى را راستست و درست، باقى بخفض خوانند بر نعت الله تعالى یعنى که ولایت خداى حق راست الله آن خداى براستى و «لله الْحق» اى لله ذى الحق کما قالوا رجل عدل و رضى اى ذو عدل و ذو رضى، «هو خیْر ثوابا» اى هو افضل ثوابا ممن یرجى ثوابه، «و خیْر عقْبا» اى طاعة الله خیر عقبا من طاعة غیره، سکن عاصم و حمزة القاف على ان یکون مخففا من المثقل لان ما کان على فعل جاز تخفیفه نحو العنق و الطنب و العنق و الطنب و الباقون بالضم على الاصل و العقب العاقبة، یقال هذا عاقبة کذا و عقباه و عقبه و عقبهاى آخره.
«و اضْربْ» یا محمد، «لهمْ» اى لقومک، و قیل لهولاء المنکرین المترفین الذین سألوک طرد فقراء المومنین، «مثل الْحیاة الدنْیا کماء أنْزلْناه من السماء» یعنى المطر، شبه الله تعالى الدنیا بالماء لان الماء لا یستقر فى موضع کذلک الدنیا لا تبقى على احد و لان الماء لا یبقى فکذلک الدنیا تفنى و لا تبقى و لان الماء لا یقدر احد ان یدخله و لا یبتل فکذلک الدنیا لا یسلم من آفتها و فتنتها احد و لان الماء اذا کان بقدر کان نافعا مبقیا و اذا جاوز المقدار کان ضارا مهلکا فکذلک الدنیا الکفاف منها ینفع و فضولها تضر، «فاخْتلط به» یعنى فنبت بالماء، «نبات الْأرْض» مختلطا، «فأصْبح» اى النبات، «هشیما» جافا مهشوما مکسورا متفتتا بعد تمام النبات و تزین الارض به او قبل تمامه بانقطاع المطر عنه، «تذْروه الریاح» قرأ حمزة، و الکسائى: «تذروه الریح» بغیر الف اى تنسفه فتفرقه، یقال ذرته الریح و اذرته اذا نسفته و طارت به، «و کان الله على کل شیْء» من الانشاء و الافناء، «مقْتدرا» قادرا انشاء النبات و لم یکن ثم افناه.
«الْمال و الْبنون زینة الْحیاة الدنْیا» یتزین بهما الانسان فى دنیاه شقیا کان او سعیدا. و قیل «الْمال و الْبنون» التی یفخر بها عیینة و اصحابه من الاشراف و الاغنیاء، «زینة الْحیاة الدنْیا» مما یتزین به فى الحیاة الدنیا لا مما ینفع فى الآخرة، «و الْباقیات الصالحات» ما یأتى به سلمان و صهیب و فقراء المسلمین من الصلوات و الاذکار و الاعمال الصالحة و کل عمل یبقى ثوابه، «خیْر عنْد ربک ثوابا» افضل ثوابا، «و خیْر أملا» اى خیر ما یأمله الانسان، «و الْباقیات الصالحات» فى قول ابن عباس و عکرمة و مجاهد و الضحاک قول العبد: سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر.
روى ان النبی (ص) أخذ غصنا فحرکه حتى سقط ورقه و قال ان المسلم اذا قال سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر تحاتت خطایاه کما تحات هذا خذهن الیک ابا الدرداء قبل ان یحال بینک و بینهن فهن من کنز الجنة و صفایا الکلام و هن الباقیات الصالحات.
و روى ان النبی (ص) خرج على قومه فقال خذوا جنتکم، قالوا یا رسول الله من عدو حضر؟ قال بل من النار، قالوا و ما جنتنا من النار؟ قال الحمد لله و سبحان الله و لا اله الا الله و الله اکبر و لا حول و لا قوة الا بالله فانهن یأتین یوم القیامة مقدمات و مجنبات و معقبات و هن الباقیات الصالحات.
و عن ابى سعید الخدرى ان رسول الله (ص) قال استکثروا من الباقیات الصالحات. فقیل و ما هن یا رسول الله؟ قال التکبیر و التهلیل و التسبیح و لا حول و لا قوة الا بالله و قال سعید بن جبیر هى الصلوات الخمس و هن الحسنات یذهبن السیئات.
و عن ابن عباس قال هى الکلام الطیب و الاعمال الصالحة. و قیل کلمة الشهادة لله و البراءة من الشرک، لقوله: «و جعلها کلمة باقیة فی عقبه».
و سئل الحسن عن الباقیات الصالحات، فقال النیات و الهمات لان بها تقبل الاعمال و ترفع. و قال ابن جریر الصلاة الى الصلاة و الجمعة الى الجمعة و شهر رمضان الى شهر رمضان و الحج الى الحج.